Pomnik przyrody – procedura jego ustanowienia oraz konsekwencje wynikające z nadania takiego statusu.

Pomnik przyrody - definicja

Obecnie pojęcie pomnika przyrody zostało określone w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody ( t. j. Dz. U. z 2018 poz. 142 z późn. zm.). W dokumencie tym określono przesłanki, jakimi należy kierować się przy ustanawianiu tej formy ochrony przyrody. Zgodnie z definicją ustawową pomnikami przyrody są „pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie”. Przedmiotem ochrony są więc elementy przyrody ożywionej jak i nieożywionej. W praktyce przyjęto podział obiektów chronionych jako pomniki przyrody na pojedyncze drzewa, grupy drzew, aleje, głazy narzutowe, skałki, groty, jaskinie. W definicji pomnika przyrody szczególnie zostały wyróżnione drzewa. Problematycznym zagadnieniem jest określenie jednoznacznych kryteriów dla drzew, przesądzających o tym, czy dany obiekt może być uznany za pomnik przyrody. Ustawodawca w ustawie o ochronie przyrody zawarł fakultatywną delegację dla ministra właściwego do spraw środowiska do określenia kryteriów uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody oraz wskazania, jakimi przesłankami należy się kierować przy ich wyborze, jednak nie została ona wykorzystana. Zatem w obowiązującym stanie prawnym nie ma kryteriów pozwalających ocenić, czy drzewo jest rzeczywiście okazałych rozmiarów, a tym samym zasługuje na status pomnika przyrody. W praktyce funkcjonują wprawdzie wskaźniki orientacyjne, ale nie mają one znaczenia prawnego. W związku z brakiem regulacji prawnej nie ma prawnie wiążących „wymiarów progowych”, powyżej których drzewo zasługuje na ochronę pomnikową, ale w zwyczajowo funkcjonują progi obwodu drzewa liczonego na wysokości 130 cm od powierzchni ziemi, zgodnie z którymi wymiar ten dla dębu szypułkowego wynosi 376 cm, a dla dębu bezszypułkowego 310 cm.

Procedura ustanowienia pomnika przyrody

Ustanowienie pomnika przyrody zgodnie z art. 44 ustawy o ochronie przyrody następuje w drodze uchwały rady gminy. Wydana uchwała precyzuje nazwę danego obiektu, jego położenie, podmiot sprawujący nadzór, szczególne cele ochrony, a w razie potrzeby ustalenia dotyczące jego czynnej ochrony. Postępowanie o uznanie drzewa za pomnik przyrody może być wszczynane zarówno z wniosku właściciela nieruchomości, jak i z inicjatywy organów administracji, czy innych podmiotów, np. organizacji ekologicznych. Ustawa nie zawiera precyzyjnego określenia przebiegu postępowania, którego zwieńczeniem jest wprowadzenie formy ochrony przyrody, w praktyce w zależności od sytuacji może ono przebiegać bardzo różnie. Mimo braku w tym zakresie jakichkolwiek rozwiązań prawnych przed powołaniem przez organy samorządu terytorialnego form ochrony przyrody praktykuje się przeprowadzeniem konsultacji społecznych w tym zakresie. Kompletny wniosek o utworzenie formy ochrony przyrody powinien zawierać uzasadnienie merytoryczne, którego celem jest udowodnienie, że dany obiekt spełnia ustawową definicję wnioskowanej formy ochrony. W przypadku pomnika przyrody należy więc zaakcentować „indywidualne cechy wyróżniające spośród innych tworów przyrody” i „szczególną wartość przyrodniczą, naukową, kulturową lub krajobrazową”. Wskazanym jest załączenie dokumentacji przyrodniczej (wymiary drzewa proponowanego na pomnik, zdjęcia fotograficzne). Do wniosku należy przedłożyć wyrys i wypis z ewidencji gruntów, dotyczący działki ewidencyjnej, na której proponuje się utworzenie formy ochrony. Istotną wadą opisanej procedury jest jej przewlekłość, gdyż jak wskazuje praktyka ustanowienia drzewa pomnikiem przyrody może trwać nawet kilka lat.

Konsekwencje ustanowienia pomnika przyrody dla właściciela.

Właściciel wnioskujący o ustanowienie drzewa pomnikiem przyrody lub wyrażający na to zgodę poddaje się reżimowi prawnemu w zakresie ustalonym przez art. 44 i art. 45 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Zgodnie z wyżej wskazanymi przepisami rada gminy ustanawiając pomnik przyrody może wprowadzić ograniczenia obowiązujące w odniesieniu do konkretnej formy ochrony. Należy podkreślić, że ochronie podlega nie tylko pomnik przyrody, ale również teren wokół niego, co może oznaczać znaczne ograniczenia w korzystaniu z nieruchomości dla jej właściciela. Do wyżej wskazanych ograniczeń należy zaliczyć następujące zakazy: - zakaz niszczenia, uszkadzania lub przekształcania obiektu lub obszaru;
- zakaz wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wyjątkiem prac związanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym lub przeciwpowodziowym albo budową, odbudową, utrzymywaniem, remontem lub naprawą urządzeń wodnych;
- zakaz uszkadzania i zanieczyszczania gleby;
- zakaz dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli zmiany te nie służą ochronie przyrody albo racjonalnej gospodarce rolnej, leśnej, wodnej lub rybackiej; - zakaz likwidowania, zasypywania i przekształcania naturalnych zbiorników wodnych, starorzeczy oraz obszarów wodno-błotnych;
- zakaz wylewania gnojowicy, z wyjątkiem nawożenia użytkowanych gruntów rolnych;
- zakaz zmiany sposobu użytkowania ziemi;
- zakaz wydobywania do celów gospodarczych skał, w tym torfu, oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i bursztynu; - zakaz umyślnego zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia nor, legowisk zwierzęcych oraz tarlisk i złożonej ikry, z wyjątkiem amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynności związanych z racjonalną gospodarką rolną, leśną, rybacką i łowiecką;
- zakaz zbioru, niszczenia, uszkadzania roślin i grzybów na obszarach użytków ekologicznych, utworzonych w celu ochrony stanowisk, siedlisk lub ostoi roślin i grzybów chronionych; - zakaz umieszczania tablic reklamowych.

Zakazy, o których mowa powyżej nie dotyczą prac wykonywanych na potrzeby ochrony przyrody, realizacji inwestycji celu publicznego, zadań z zakresu obronności kraju w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa państwa oraz likwidowania nagłych zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego i prowadzenia akcji ratowniczych.

Należy wyjaśnić, że rada gminy jest uprawniona jedynie do wyboru tylko tych zakazów, które zostały powyżej określone co oznacza, że nie posiada prawa do wprowadzenia do treści uchwały zakazów ponad te enumeratywnie wymienione, wynikające z treści ww. przepisu. Tym samym nie może modyfikować ani poszerzać katalogu zakazów o inne uregulowania" (rozstrzygnięcie nadzorcze Wojewody Mazowieckiego z dnia 7 grudnia 2009 r., Lex.I.0911/93/09, Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 212, poz. 6842). W związku z tym rada gminy ma dosyć duże pole manewru w zakresie ograniczeń obowiązujących w odniesieniu do ustanawianej formy ochrony przyrody, ale zawsze jest ono ograniczone tylko do tych zakazów, których możliwość wprowadzenia dostrzegł sam ustawodawca. Gdyby zakres ten został zmodyfikowany tzn. gdy upoważnienie ustawowe zostanie przez organ przekroczone uchwała może zostać zaskarżona. Mając na uwadze powyższe regulacje należy wskazać, że właściciel nieruchomości, na której został ustanowiony pomnik przyrody musi liczyć się często ze znacznym ograniczeniem własności, natomiast nie ponosi kosztów utrzymania i pielęgnacji pomników przyrody, gdyż obciążają one gminę. Objęcie drzew ochroną prawną w formie ustanowienia pomników przyrody oznacza, że nadzór nad ich utrzymaniem i pielęgnacją należy do kompetencji gminy i odbywa się na jej koszt, gdyż zgodnie z art. 7 ust. 1 pkt 1 ustawy o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r. zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy, które w szczególności obejmują sprawy ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej. Do zadań spoczywających na gminie należy zaliczyć między innymi oznakowanie drzew tabliczkami informacyjnymi, wskazującymi na status prawny drzew, przeprowadzanie prac pielęgnacyjnych i konserwatorskich oraz ekspertyz dendrologicznych. Wszelkie zabiegi związane z pomnikiem przyrody są poprzedzone podjęciem uchwały uzgadniającej zakres i warunki przeprowadzenia zabiegów oraz wiążą się z przeprowadzeniem oględzin drzewa pomnikowego.

W związku z tym, że ustanowienie ochrony pomnikowej nie pozbawia właściciela nieruchomości władztwa nad drzewem również i on może złożyć wniosek o uzgodnienie prac pielęgnacyjnych. Należy również pamiętać, że wszelkie prace pielęgnacyjno konserwatorskie powinny stwarzać jak najmniejsze uciążliwości dla właściciela oraz innych użytkowników tego terenu a właściciel powinien zostać o nich uprzedzony. W sytuacji gdy właściciel nieruchomości nie wyraża zgody na zaplanowane prace lub jej w jakikolwiek sposób uniemożliwia czy utrudnia to gmina może wyegzekwować wykonanie tych obowiązków od właściciela, nawet na drodze sądowej występując o nakazanie właścicielowi udostępnienia terenu, opierając swoje roszczenie na uprzednio wydanej przez właściciela zgodzie na ustanowienie pomnika. Jeśli gmina nie może wykonać obowiązków z winy właściciela nieruchomości, to nie poniesie konsekwencji ewentualnych szkód spowodowanych przez drzewo, np. na skutek oberwania się konara drzewa, które będą obciążały właściciela.

Ochrona drzew i krzewów na drodze uznania ich za pomniki przyrody ma również swoje konsekwencje w przepisach karnych. Prawnokarna ochrona pomników przyrody polega na tym, że każde umyślne naruszenie zakazów obowiązujących w stosunku do pomnika przyrody jest co najmniej wykroczeniem z art. 127 pkt 2 lit. a ustawy o ochronie przyrody, zagrożonym karą aresztu (od 5 do 30 dni) albo grzywny (od 20 do 5000 zł). Jeżeli jednak to naruszenie ma postać zniszczenia, poważnego uszkodzenia lub istotnego zmniejszenia wartości przyrodniczej pomnika przyrody, pociągającego za sobą spowodowanie istotnej szkody, to czyn nie jest wykroczeniem, lecz przestępstwem z art. 187 k.k. W razie działania umyślnego jest on zagrożony grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 (art. 187§ l k.k.), a w razie działania nieumyślnego – grzywną albo karą ograniczenia wolności (art. 187§ 2 k.k.). Należy również zaznaczyć, że jeśli właściciel drzewa pomnikowego jest rolnikiem i np. korzysta z dopłat, to nie realizowanie obowiązku zachowania w dobrym stanie pomników przyrody na gruntach rolnych skutkuje sankcjami w otrzymywanych przez rolników środkach finansowych.

W sytuacji gdy nałożone na właściciela zakazy staną się zbyt uciążliwym ograniczeniem własności albo gdy pomnik przyrody będzie zagrażał bezpieczeństwu i konieczne będzie usunięcia drzewa to jedynym wyjściem jest zniesienie ustanowionej formy ochrony. Zniesienia formy ochrony dokonuje rada gminy w drodze uchwały. Materialnoprawne podstawy do uchylenia ochrony zostały zawarte w art. 44 ust. 4  ustawy o ochronie przyrody, który określa, że może to nastąpić tylko i wyłącznie w razie: utraty wartości przyrodniczych, ze względu na które ustanowiono formę ochrony przyrody, w sytuacji konieczności realizacji inwestycji celu publicznego oraz zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego. Należy również zaznaczyć, że pomniki przyrody znajdujące się że na terenach niezabudowanych, jeżeli nie stanowią zagrożenia dla ludzi lub mienia, podlegają ochronie do czasu ich samoistnego, całkowitego rozpadu. Oznacza to, że utrata żywotności przez drzewo, która ma poważny wpływ na wartość konkretnego obiektu przyrodniczego, nie będzie stanowiła dostatecznej podstawy do uchylenia jego ochrony, jeżeli znajduje się ono na obszarze niezabudowanym. W tej sytuacji podstawą uzasadniającą uchylenie ochrony będzie jedynie realizacja inwestycji celu publicznego lub zapewnienie bezpieczeństwa powszechnego. Zniesienie ochrony pomnikowej nie oznacza automatycznego przyzwolenia na usunięcie drzewa, które było pomnikiem przyrody. W tym celu należy wystąpić do właściwego organu (wójta, burmistrza, prezydenta) z wnioskiem o jego usunięcie.